Վառելիքաէներգետիկ ռեսուրսներ

(Նավթ, բնական գազ, ածուխ)
1) Նավթը Երկրի նստվածքային թաղանթում տարածված այրվող, յուղանման, յուրահատուկ հոտով հեղուկ է, կարևորագույն օգտակար հանածո, արժեքավոր բնական պաշար: Նավթը տարբեր մոլեկուլային զանգվածով գազային, հեղուկ ու պինդ սահմանային, ցիկլիկ և արոմատիկ ածխաջրածինների, ինչպես նաև թթվածին, ծծումբ ու ազոտ պարունակող օրգանական միացությունների խառնուրդ է: Լինում է բաց շագանակագույնից (գրեթե անգույն) մինչև գորշ (գրեթե սև) գույնի: Նավթի մեջ լուծված են մեթան, էթան, պրոպան, բութան, ջրային գոլորշիներ, երբեմն՝ նաև ազոտ, ածխաթթվական գազ, ծծմբաջրածին, հելիում, արգոն, որոնք կոչվում են նավթին ուղեկցող գազեր:

Հաճախ նավթի շերտերն ընկած են լինում խոր ընդերքում, և այն արդյունահանելու համար հարկ է լինում փորել մի քանի կիլոմետր խորության հորատանցքեր:
Ստորգետնյա հանքավայրերում նավթը գտնվում է ուղեկցող գազերի մեծ ճնշման տակ: Այդ պատճառով էլ, երբ հորատանցքը պատրաստ է լինում, նավթն ինքնուրույն վեր է բարձրանում և շատրվանում:
Հորատանցքից նավթը խողովակներով ուղարկում են պահեստարաններ, ապա լցնում տարողությունների մեջ, նավթատար հսկա հեղուկանավերով փոխադրում ծովերով ու օվկիանոսներով: Սակայն առավել հարմար է նավթը փոխադրել նավթամուղով՝ ստորգետնյա և ստորջրյա խողովակներով:
Նավթից արժեքավոր նյութեր ստանալու համար նրանից նախ անջատում են գազերը, ապա հատուկ սարքերում աղազրկում և ջրազրկում են, այնուհետև վերամշակում: *

  

2) Բնական գազը օգտակար անհամ, անհոտ և անգույն գազային միացություն է,

օգտակար հանածո, որն առաջացել է երկրի ընդերքում անաերոբ (անթթվածնավոր) պայմաններում: Բնական գազերի շարքին են դասվում նաև նավթին ուղեկցող գազերը, որոնք լրիվ կամ մասամբ լուծված են նավթի մեջ կամ գտնվում են ազատ վիճակում և անջատվում են նավթից ինչպես արդեն նշեցի վերամշակման և արդյունահանման ժամանակ*: Նավթին ուղեկցող գազերը պարունակում են քիչ քանակությամբ մեթան, ավելի շատ էթան, պրոպան, բութան, երբեմն՝ նաև ազոտ, ածխաթթվական գազ, ծծմբաջրածին, ջրային գոլորշիներ, հելիում, արգոն:Բնական գազն օգտագործում են որպես գազային վառելանյութ` կենցաղում, և հումք՝ քիմիական արդյունաբերության մեջ: Բնական գազը հանածո վառելանյութերից ամենամաքուր այրվողն է և ամենահարմարը արտահանելու և օգտագործելու համար: Բնական գազը որպես ավտոմեքենային վառելիք աշխարհում սկսել է ավելի մեծ տարածում գտնել իր էժանության և էկոլոգիապես մաքուր լինելու պատճառով: ԱՄՆ-ում, մեկ ավտոմեքենայի, որն աշխատում է բենզինով կամ դիզելային վառելիքով, թունավոր արտանետումների պատճառած միջին տարեկան վնասը կազմում է մոտ 120 դոլար: Բնական գազով աշխատելու դեպքում, այդ վնասը կրճատվում է մոտավորապես 25%-ով: Բնական գազը որպես ավտոմեքենայի վառելիք լայնածավալ օգտագործելու դեպքում, որոշ հետազոտողների կարծիքով մթնոլորտի ջերմոցային էֆեկտը զգալիորեն կնվազի մինչև  20%:

3) Ածուխները պինդ, ածխածնով հարուստ այրվող օգտակար հանածոներ են, որոնք առաջացել են երկրի ընդերքում՝ միլիոնավոր տարիների ընթացքում` հնագույն բույսերի մնացորդների բարդ քիմիական և երկրաբանական փոխարկումների հետևանքով: Միլիոնավոր տարիներ առաջ ներկայիս քաղաքների, դաշտերի ու անտառների տեղում աճել են հնագույն ծառեր: Ժամանակի ընթացքում այդ ծառերը մահացել են, ընկել ճահճոտ հողին, իսկ դրանց տեղում աճել են նորերը և այդպես շարունակ: Աստիճանաբար կուտակվել է այդ ծառերի մնացորդների հաստ մի շերտ: Տարիների ընթացքում միկրոօրգանիզմների ազդեցությամբ և օդի դժվարացած ներհոսքի պայմաններում այդ շերտի ոչ լրիվ քայքայման հետևանքով առաջացել է տորֆ: Վերջինս ծածկվել է գետերով հարթավայրեր բերվող տիղմով և ավազով: Ժամանակի ընթացքում հանքային լուծույթների, բարձր ճնշման և ջերմաստիճանի պայմաններում տորֆը փոխարկվել է սկզբում գորշ ածխի, այնուհետև՝ քարածխի, ավելի ուշ՝ անտրացիտի: Ածխածնի պարունակությունը գորշ ածուխներում կազմում է 55–78%, քարածուխներում՝ 75–92%, անտրացիտում՝ մինչև 98%: Ածխածնի պարունակության մեծացմամբ բարձրանում է հանածոյի ջերմատվությունը: Ածուխներին հաճախ անվանում են «արեգակնային պահածո»: Եվ դա ունի իր տրամաբանությունը, որովհետև տարիների ընթացքում արեգակնային էներգիան կուտակվում է բույսերում, որոնք այդ էներգիայի օգնությամբ ջրից, ածխաթթվական գազից և հանքային աղերից սինթեզում են իրենց կենդանի մարմինը: Արդյունահանված ածուխներն այրվում են և ջերմության ձևով մեզ վերադարձնում հեռու-հեռավոր ժամանակներում բույսերի ամբարած այդ էներգիան: Ածուխները կազմված են օրգանական (այրվող) և անօրգանական (չայրվող) բաղադրիչներից : Օրգանական մասը կազմում են բիտումները, հիմնային թթուներն ու մնացորդային ածուխը: Անօրգանական հանքային մասը կազմում են ջուրը (գորշ ածխի մոտ 50%-ը) և կալցիումի, երկաթի, ալյումինի, կալիումի, նատրիումի սիլիկատները, ֆոսֆատները, սուլֆիդներն ու սուլֆատները:
Կախված հանքի խորությունից ածխի արդյունահանումը կարող է  կատարվել երկու եղանակով` ստորգենյա և բաց եղանակով: Երկու դեպքում էլ մեծ վնաս է հասցվում բնությանը:

Ստորգետնյա եղանակով ածխահանության ժամանակ գետնի տակ առաջանում են ստորգետնյա դատարկություններ, որոնք ժամանակի ընթացքում դառնում են փլուզումների պատճառ:

Բաց եղանակով ածուխ արդյունահանում են, երբ ածխի պաշարները գտնվում է զգալի խորության վրա: Այս դեպքում ածխի շերտին հասնելու համար հսկայական տարածությունների վրա փորում, հեռացվում է երկրի կեղևի վերին հողաշերտը: Հսկայական տարածք վերածվում է ոչ պիտանի տարածքի:

Ածխի համաշխարհային ընդհանուր պաշարները գնահատվում են 13,5 տրիլիոն տոննա, որից 51,5%-ը քարածուխն է, 48,5%-ը` գորշ ածուխը:
Ածուխները հրաշալի վառելանյութ են, օգտագործվում են նաև որպես հումք մետաղաձուլության և քիմիական արդյունաբերության մեջ:

· Գորշ ածուխն ունի գորշ երանգավորում և թույլ փայլ: Նրա ածխացման աստիճանը ցածր է: Պարունակում է ավելի քիչ բուսական մնացորդներ, քան տորֆը: Գորշ ածուխները երիտասարդ կամ թերհաս ածուխներ են, այսինքն՝ դեռևս չեն փոխակերպվել քարածխի:

· Քարածուխը սև է՝ ուժեղ փայլով: Պարունակում է ավելի քիչ բուսական մնացորդներ և ունի ածխացման ավելի բարձր աստիճան, քան գորշ ածուխը: Քարածխի կոքսացման՝ առանց օդի մուտքի բարձր ջերմաստիճաններում (1000–1200^օC ) տաքացման միջոցով ստացվում են կոքսագազ և քարածխային խեժ:
…

Ածխի այրման հետևանքով մթնոլորտում ավելանում է ածխածնի քանակությունը, որը հանգեցնում է ջերմոցային էֆեկտի ուժգնացմանը, կլիմայի գլոբալ տաքացմանը, թթվային անձրևների առաջացմանը:

Էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրները վերարտադրվող և շրջակա միջավայրի համար անվտանգ աղբյուրներն են: Էներգիայի այն աղբյուրները, որոնք բավական երկար ժամանակ օգտագործելու ընթացքում սպառվում են ու մեծ վնաս հասցնում շրջակա միջավայրին, կոչվում են էներգիայի ավանդական աղբյուրներ: Ամենաանվնաս էներգիայի ստացման աղբյուրներից է քամու և ջրի միջոցով ստացվող էներգիան: Դրանք լեռնային երկրներում դեռ շատ վաղուց են կիրառվում:

Եզրահանգում
   Էկոլոգիական տեսանկյունից ամենաանվտանգը համարվում է բնական գազը, քանի որ այն հանածո վառելանյութերից ամենամաքուր այրվողն է և ամենահարմարն արտահանելու և օգտագործելու համար: Արդյունահանման և օգտագործման ընթացքում հաճախ նավթի շերտերն ընկած են լինում խոր ընդերքում, և այն արդյունահանելու համար հարկ է լինում փորել մի քանի կիլոմետր խորության հորատանցքեր: Իսկ ածխի արդյունահանումը կախված հանքի խորությունից կարող է  կատարվել երկու եղանակով` ստորգենյա և բաց եղանակով: Երկու դեպքում էլ մեծ վնաս է հասցվում բնությանը:

Առաջին դեպքում ածխահանության ժամանակ գետնի տակ առաջանում են ստորգետնյա դատարկություններ, որոնք ժամանակի ընթացքում դառնում են փլուզումների պատճառ:

Հակառակ դեպքում ածուխ արդյունահանում են, երբ ածխի պաշարները գտնվում է զգալի խորության վրա: Եվ ածխի շերտին հասնելու համար մեծ տարածությունների վրա փորում, հեռացվում է երկրի կեղևի վերին հողաշերտը: Հսկայական տարածք վերածվում է ոչ պիտանի տարածքի:

   Տնտեսական տեսանկյունից, ածուխը երեք հիմանական հանածո վառելիքներից ամենատարածված, ամենաէժան և շրջակա միջավայրին ամենաշատ վնաս հասցնողն է, քանի որ այրվելով այն ինտենսիվորեն աղտոտում է մթնոլորտը, և այրման հետևանքով մթնոլորտում ավելանում է ածխածնի քանակությունը, որը հանգեցնում է ջերմոցային էֆեկտի ուժգնացմանը, կլիմայի գլոբալ տաքացմանը, թթվային անձրևների առաջացմանը:
   Մարդկությունը ավելի շատ ածխի ռեսուրսով է ապահովված: Այն էներգիայի հիմնական աղբյուր է ԱՄՆ-ում, ՌԴ-ում, ՀԱՀ-ում, Ավստրալիայում, Կանադայում, Ուկրաինայում, Չինաստանում Լեհաստանում, Չեխիայում, Սլովակիայում, Բուլղարիայում: